Filosofie over echte piano's versus elektronische piano's etc. (datum: 2000):

Introductie:

Even voorstellen: ik ben een gepensioneerd (Sept. 2000 en 61) elektronicus die als amateur Jazz pianist in twee bands speelt. Vanuit mijn vak heb enige ervaring in audio recording. Thuis heb ik een kleine studio gebouwd (ca 15 m2), waarin we onze eerste CD hebben opgenomen met de main-stream  Jazz combo met de naam "Jazzica Swing Combo". De zangeres bevond zich tijdens de opname in een apart halletje van ca 2 m2. Alles is van te voren gemixed. Verschillende mensen vragen in welke studio de opname is gemaakt en wat voor goede microfoons zijn gebruikt. Die zijn zelf gebouwd met twee electret meetelementen (vlak binnen 1 dB van 20 tot 20kHz). Ze kosten samen Fl.20,=. Ze zijn gebouwd volgens de SAS (Stereo Ambient Sampling) techniek, hetgeen een soort kunsthoofd is en tegelijkertijd een oppervlakte microfoon. We repeteren elke week met de combo in de studio. Daarnaast zit ik een Dixieland band. In beide gevallen speel ik op een elektronische "stage piano" P100 van Yamaha. Toen ik deze kocht vond ik hem mooi klinken en dat vind ik nog steeds. Een aantal Dixieland bandleden haten elektronische piano's en willen eigenlijk dat ik met een echte piano ga rondsjouwen. Dat is begrijpelijk aangezien de originele muziek in de straat werd gespeeld zonder versterking. Dus zo'n elektronische piano beschouwen zij als dissonant in zo'n band.

Natuurlijk gaat er niks boven een echte piano of vleugel. Maar dat is enigszins onpraktisch om mee te nemen en in de meeste gelegenheden is zoiets niet aanwezig. Maar met een elektronische piano kun ook vibrafoon, orgel e.d. spelen, dat in de combo goed van pas komt.

De P100 heb ik in '93 gekocht. Toen heb ik naar verschillende piano's geluisterd en was ervan overtuigd dat deze het meest "echt" klonk. Het Roland geluid en de toetsen vond ik absoluut niks en dat vind ik nog steeds. Al het andere was ook niks. Ik was tevens meer overtuigd omdat Yamaha het aandurfde een demonstratie te geven met achter een gordijn een van hun elektronische piano's en een van hun vleugels. Dat verhaal hoorde ik van een collega op mijn werk, dus jammer genoeg was ik er zelf niet bij. Dit was nadat ik de P100 had gekocht en het overtuigde me dat mijn gehoor me niet voor de gek hield.

We zijn intussen 7 jaar later en ik ben het zat om zo'n twee maal per week 40kg P100 piano te versjouwen en regelmatig de lamme toetsen te repareren welke nu echt beginnen te verslijten. Na het uitproberen van verschillende nieuwe master-keyboards (16-20kg) heb ik nu een P80 gekocht welke slechts 16kg weegt. Deze heeft een overtuigende op piano gelijkende aanslag evenals de P100 trouwens.

Tussen twee haakjes de techniek van P100 en de P80 toetsen is totaal anders. Beide gebruiken een "piano hamer imitatie". Omdat ik de P100 verschillende keren heb gerepareerd, meer versterking hebt aangebracht en 3 microfoon ingangen er bij heb gejongd ken ik het ding op mijn duimpje. De P100 gebruikt een principe dat mechanisch zelfs aardig op een piano hamer lijkt, want het slaat met een hamertje van geleidend materiaal, waarvan de weerstand afhangt van de indrukking, op geleidende sporen op een paneel. 

De toetstechniek van de P80 ( welke dezelfde "Graded Hammer effect" techniek gebruikt als de CLP880 en de CLP900 series of Yamaha) (complete CLP series, CVP series) is verschillend. Het moest natuurlijk goedkoper en hopelijk meer betrouwbaar dan de P100. Deze had echter ook reeds het  nu zogenoemde "Graded Hammer" effect. Hoe de toetsen van de P80 worden uitgelezen weet ik nog niet. Yamaha zegt echter dat het een kopie van de CLP880 is. Hij voelt wat zwaarder aan als de P100 maar dat geld alleen voor de middelste octaven, welke bij de P100 zijn versleten en die daardoor alsmaar lichter zijn gaan spelen.

Ik vind dat de Yamaha aanslag beter is dan de meeste anderen. Ook voor de zeer zachte aanslagen lijkt het een kopie van mijn eigen piano thuis. Dit is niet het geval met andere keyboards die ik geprobeerd heb. Ze lijken allemaal niet lineariteiten te hebben bij zeer zachte en zeer harde aanslagen. Echter de klankkleur van de P80 is verschrikkelijk voor mijn gehoor (en dus ook die van de CLP880). Nu lijken de Yamaha's voor mij op vele andere merken. Voor mij klinken ze allemaal tegenwoordig kunstmatig, het heeft gewoon niets te maken met een echte piano. Ik was laatst bij een dealer die piano's, vleugels en elektronische piano's naast elkaar verkocht (niet de losse keyboards maar de huiskamer modellen). Ik probeerde ze te vergelijken. De enige die ergens op lijkt is de elektronische GT2 mini vleugel van Yamaha. Alle het andere elektronische piano's klinken voor mij ingeblikt d.w.z. met een typische neusklank.

Wat is er gebeurd na de P100 serie??? De opvolger was de P150 , waarvan ik aanneem dat deze dezelfde pianoklanken nog had. Maar de P200 klinkt reeds geheel anders en wat mij betreft veel slechter vergeleken met de P100. Yamaha bevestigde inderdaad dat de sampels van de P200 totaal anders waren als die van de P100.

Dit is mijn theorie:

Het geluid dat iedereen tegenwoordig probeert te imiteren is niet het geluid van een echte piano (vleugel) maar van een piano opgenomen in de studio. Wat proberen ze daar dan vraag je je af? Een studio probeert het geluid na te bootsen dat het publiek hoort in een concertzaal. Dit is iets totaal anders dan het geluid van een piano bij je thuis of b.v. in een hotellobby of in de band.

Dus waar houdt het gemiddelde publiek van?? Niet het geluid van een echte piano. Daar zijn ze niet aan gewend. Ze horen 99.9% van de tijd muziek van een CD via een luidspreker systeem. Dus als ze naar de winkel gaan en een keyboard gaan kopen is het CD geluid waarmee ze vergelijken en niet een echte piano.

Verkopers leren snel. Wat verkoopt is niet een echt piano geluid maar een herkenbaar piano geluid. Als je natuurlijk het dure spul zoals een GT2 gaat kopen ben je waarschijnlijk al een redelijke pianospeler die een ander vergelijkingsmodel in zijn hoofd heeft. Daarvoor wordt dan ook een poging gedaan het als een echte piano te laten klinken. Ze gebruiken dan ook alleen al 30MB geheugen voor het pianogeluid. Maar het is niet alleen het aantal MB's maar vooral de sampling techniek die telt. Zelfs de Gigabyte piano's klinken voor mij ingeblikt of met een neusklank.

Er zijn dus ruwweg 3 soorten toehoorders:

1. Het gemiddelde publiek die graag een ingeblikt geluid horen (dit is de meerderheid).
2. De pianospeler die achter zijn piano zit en een echte piano wil horen.
3. De kritische toehoorder (een musicus die klassiek of Jazz speelt) in een kamer of lobby of in de band die een echte piano wil horen.

Verkopers zijn alleen geïnteresseerd in de opinie van het gemiddelde publiek. Toen Yamaha begon met elektronische piano's probeerde ze eerst een "echt" pianogeluid te imiteren. Daar slaagde ze zeer goed in en met de huidige techniek (8 jaar later) zou het iets kunnen zijn dat dichtbij een kopie van een echte piano zou zijn geweest zou ik zo denken. Maar dat verkoopt niet. Het is te goed en te duur voor het gemiddelde publiek, terwijl het nooit goed genoeg is voor de kritische musicus en zo duur dat hij liever een echte piano koopt.

Men wil de meerderheid van de kopers tevreden stellen, welk niet de plaats heeft nog het geld er voor over om een echte piano of vleugel te kopen. Die kopers zijn trouwens niet geïnteresseerd in een goed piano geluid maar in honderden andere geluiden die met slechts een enkele vinger tevoorschijn getoverd kunnen worden. Tegelijkertijd zullen Yamaha, Korg en anderen willen liever echte piano's en vleugels verkopen. Dus waarom proberen een echte piano na te bootsen?

Luister maar eens naar grote concert pianisten op je CD? Als ze "live" zijn opgenomen zit er altijd het concertzaal geluid bij (met de nagalm). Als ze in de studio zijn opgenomen wordt de concertzaal geïmiteerd door het toevoegen van veel nagalm. Maar vraag dezelfde pianist om op je huiskamer piano te spelen of luister naar een entertainer in een hotel lobby en je kunt deze zaken niet meer met elkaar vergelijken.

Luister naar alle demo's op elektronische piano's. Ze worden gespeeld door fantastische pianisten (wie dan ook) en voorzien van enorme hoeveelheid nagalm (die je niet kunt uitzetten!), zodat het op een echte goede CD recording lijkt.. Meestal ben je al totaal overdonderd door de kwaliteit van de muziek (Chopin), de kwaliteit van de pianist en de gelijkenis met je CD recording. Maar dat zijn geen echte piano's. Het geluid verzuipt altijd in de nagalm. Echt, het heeft niets te doen met het originele piano geluid. Probeer het maar eens. Zet een echte piano (vleugel) naast een elektronische kopie in je kamer van welk merk of prijs dan ook.

Volgens mij waren de P100 en de Yamaha's van vroeger een goede start. Maar ze verkochten niet zo goed als vele anderen, die slechte kunstmatige geluiden hadden maar er nog 100 andere slechte geluiden bijmaakten en 100 nieuwe geluiden die op zichzelf mooi kunnen klinken. Dus na die begintijd heeft niemand geprobeerd het echter te maken. Integendeel men probeert een CD opname geluid te evenaren. Misschien is de GT2 van een betere aanpak, hoewel hier de houten kast veel extra klankkleur aan toevoegt. Ik heb de nieuwe CLV970 gehoord maar was totaal ontluisterd, terwijl dit Yamaha's topmodel is. Het heeft een ontzettende neusklank voor mijn oren ondanks 30MB geheugen. Maar mijn oren horen natuurlijk anders dan die van jouw dus oordeel zelf.

Ingeblikt  geluid of neusklank:

Wat versta ik onder ingeblikt geluid of een neusklank en wat zijn de oorzaken? Iedereen kent het afschuwelijke geluid dat uit stadion luidsprekers komt, die een zeer gericht sterk geluid moeten produceren om een grote massa mensen te bereiken. Dat geluid wordt door hoorn-luidsprekers gemaakt. Deze hebben resonantie-kamer-achtige eigenschappen welke gepaard gaan met kamfilter effecten (=snelle achtereenvolgende pieken en dalen in een frequentie overdrachtscurve). Ook de gerichtheid van het geluid veroorzaakt veel extra lobben welke voor verschillende frequenties anders zijn. Dat zorgt voor extra kamfilter effecten als de luidspreker niet recht op je gericht is. Als je door een stuk pijp probeert te spreken krijg onmiddellijk een neusklank te horen. Ook hier ontstaan kamfilter eigenschappen doordat de pijp resonant is voor veel frequenties en voor veel andere er vlak naast liggende frequenties weer niet. Eigenlijk moet je luidspreker systeem een perfecte rondstraler zijn. Dit proberen de meeste hifi luidspreker bouwers dan ook te bereiken. Ondanks al deze inspanningen is de geluidsreproductie nog maar een zwakke afspiegeling van de werkelijkheid. Jammer genoeg is de piano een van de moeilijkste instrumenten om te reproduceren omdat hij een overmaat aan harmonische frequenties produceert. Met name de middelste octaven waar het oor zeer gevoelig is voor kamfilter effecten met hun bijbehorende fasefouten zullen zeer snel als met een neusklank ofwel als ingeblikt worden gehoord. 

Het gemiddelde publiek echter, maar ook veel kritische luisteraars, is gewend geraakt aan deze neusklank van een piano via een luidspreker systeem. Hun oren schakelen zelf onmiddellijk over naar een ander herkenningsreferentie. Het is hetzelfde als iemand die begint met het dragen van een bril met vari-focus glazen. In het begin zijn alle rechte lijnen krom geworden, maar na een paar weken is alles weer recht. En wat nog gekker is als je je bril dan afzet blijven alle rechte lijnen recht. Je hersens hebben dus twee referentiesystemen en je schakelt over als dat nodig is. Hetzelfde gebeurt met geluid uit echte instrumenten en geluid via een luidspreker systeem. Hoor je ze echter naast elkaar dan is het verschil enorm en is je keus natuurlijk voor het echte geluid.

Recording, versterken, sample fouten ?:

Veel opname techneuten zijn er van overtuigd dat ze meerdere richt gevoelige microfoons moeten gebruiken om een vleugel op te nemen. Die moeten dan dicht bij de snaren staan. Daarnaast een eventuele microfoon met groot membraam op een wat grotere afstand om het omgevingsgeluid te registreren. Ik zal niet ingaan op alle gewaardeerde redenen daarvoor, maar juist uitleggen dat dit nooit tot een goed geluid kan leiden voor iemand die een echt pianogeluid wil horen.

Een andere invalshoek is natuurlijk: je wilt niet het echte geluid reproduceren maar iets wat je mooi vindt. Anders gezegd ik wil niet die Steinway vleugel horen maar iets uit een luidspreker wat je om welke reden dan ook goed vindt klinken. Maar dat is niet de benadering van deze filosofie. Ik wil duidelijk maken waarom een elektronische piano nooit als een echte klinkt. 

Ten eerste op het moment dat geluiden van dezelfde bron bij elkaar worden geteld krijg je per definitie kamfilter eigenschappen. De looptijden naar de microfoons zijn verschillend en dus krijg je dippen en pieken die snel op elkaar volgen. En juist dat veroorzaakt direct het ingeblikte geluid of de gevreesde neusklank. Wat je ook doet zodra je eenmaal de signalen gaat samenvoegen ben je nat. Geen enkele techniek kan dat voorkomen en je zit dus met dat geluid in je maag.

Ten tweede als je hoofd steekt in een vleugel klinkt het geluid ook al ingeblikt. Dit komt omdat dezelfde effecten optreden in de resonantie ruimte van piano of vleugel zelf. Deze kleur geluid wil je niet zelf horen. Je wilt het totale (uitgesmeerde) geluid van de piano of vleugel horen. Niet wat zich daar binnenin afspeelt, maar het warme heldere geluid aan de buitenzijde. Dat is het geluid dat moet worden opgenomen voor de sampels.

Ten derde de verhouding tussen de geluiden van de snaren en de houten kast is binnenin totaal anders als op een afstand. Dus het geluid wat je meestal op een CD recording hoort heeft eigenlijk al niets meer van doen met een echte piano.

Dezelfde fout wordt op het podium gemaakt, maar zit vaak niet veel anders op. Meestal wordt een vleugel versterkt met twee richtmicrofoons dichtbij de snaren. Maar microfoons op een grote afstand zijn daar eigenlijk niet mogelijk aangezien alle andere geluiden op het podium weer niet mogen worden opgevangen en je ook rondzingen met de geluidsinstallatie moet voorkomen. Maar om eerlijk te zijn, een versterkte Steinway of Bosendorfer klinken vaak ook afschuwelijk kunstmatig. Nog erger wordt het met de opneemelementen die tegen het klankbord worden geplakt. Dat klinkt voor mij weer als een elektronische piano.

Als je een solist klassieke pianist in een concertzaal ziet, dan willen ze meestal niet versterkt worden omdat daarmee het geluid enorm degradeert. In principe geldt dit natuurlijk voor alle instrumenten, vooral indien ze veel harmonische frequenties produceren zoals een viool of een gitaar.

Als sampels worden gemaakt probeert men denk ik min of meer het standaard opname geluid te imiteren door met dezelfde 3 microfoons op te nemen.

Aangezien de pianist erg dicht op zijn instrument zit viel het mij op dat bij veel sampels het hamereffect en de bijgeluiden en naklinken van de snaren en het klankbord en het links-rechts effect, dat een pianist wel ervaart, maar een luisteraar op afstand van 2 - 3 meter niet, soms wordt overdreven. Dus als een geluidsmodule deze geluiden duidelijk laat horen ervaren veel mensen dat als indruk van echtheid. Ze vergeten daardoor de ingeblikte geluid dat overal doorheen klinkt. Dit is minder het geval met de P100 sampels, alhoewel je deze niet in mono moet horen want dan krijg je direct weer een neusklank. Dit ligt voor de hand omdat bij het optellen van de kanalen bij mono (en ze doen het echt niet anders) het kamfilter effect weer zijn intrede doet. Dit had alleen voorkomen kunnen worden als de stereo microfoon elementen op dezelfde plek zouden zitten.

Vandaar dat voor veel opnamen ook gebruik wordt gemaakt van een mid-side microfoon of van twee richtmicrofoons die op dezelfde plek staan onder verschillende hoeken (Dezelfde plek betekent dus op elkaar of in een huis gemonteerd). Alleen dan kan men een redelijk mono geluid maken. Of eventueel bij sample technieken aparte sampels opgenomen met een enkele microfoon.

Wie moet er nu tevreden worden gesteld?:

Volgens mij moet niet de speler nog het gemiddelde publiek tevreden worden gesteld, maar het publiek dat naar je spelen luistert of de bandleden. Dus ik zou een meer open geluid willen horen zoals door mijn P100 wordt gemaakt via een goed luidsprekersysteem. Ik heb de GEM real piano geprobeerd. Een zeer mooi pianogeluid, je hoort de snaren, het meetrillen van andere snaren en het klankbord, echt alles wat je zou willen horen, hij heeft echter nog steeds een neusklank maar veel minder kunstmatig dan de P80. De Minigrand klinkt "ingeblikt". The CLV970: "ingeblikt". De Alesis Nano-Piano opener maar "ingeblikt". De Kurzweil KM1: "ingeblikt". The Kawai M9000: "ingeblikt". The Giga-sample piano's: allemaal "ingeblikt". Ik zie het niet meer zitten.

Kortom ze gebruiken allemaal de verkeerde sampling techniek denk ik. Alhoewel ik zelf niet weet of een beter resultaat te bereiken is, denk ik dat je een stereo microfoon volgens het mid-side of met twee gekruiste richtmicrofoons moet gebruiken (om mono toe te kunnen staan, zonder kamfilter effecten). Deze zou op de plaats van het hoofd van de pianist (tevreden pianist) of op ca 2 meter naar achteren moeten staan. De studio moet compleet dood zijn. Alle nagalm moet later door de gebruiker worden bijgemengd naar smaak (ik heb heel wat sampels gehoord waar al een basieke nagalm inzit ondanks dat alle nagalm in de module of piano is uitgeschakeld). 

Dus mijn grote vraag is wat ga ikzelf gebruiken? Sinds 23 februari 2001 ben ik begonnen met de GEM real piano module uitgerust met een nieuwe E-prom Versie 1.13 (jan. 2000), en gestuurd door mijn P80. Ten tweede wil ik niet meer van mijn P100 af, die ik voor opnames zal gebruiken. Zo dan toch maar lamme toetsen blijven repareren.

Gelukkig kon ik nog een vergeten GEM real piano module krijgen. Deze zijn n.l. uit productie. Verder heeft deze module een vibrafoon die niet in de P80 zit. Tegelijkertijd zoek ik naar nog betere opties. Misschien een sampler met de hoop dat tussen de vele aantallen beschikbare Cd's met piano sampels iets minder "ingeblikt" klinkt (nog minder dan de GEM en meer als de P100). De GEM gebruik ik nu ruim twee maanden en hij bevalt eigenlijk uitstekend. Er zitten vele mooie geluiden in die je echter wel zelf moet samenstellen uit de eigen basisgeluiden.
Als nagalm gebruik ik een Alesis Nano reverb.  De nagalm van de GEM is niet mooi. De GEM piano-demo kan worden gedownload of gehoord op mijn webpagina (128kbs-stereo-stream).

Ik ben me bewust van mijn gelimiteerde ervaring in sampling techniek en er is al erg veel over gepubliceerd dat over hetzelfde onderwerp handelt door anderen met meer ervaring. Dus als iemand mij een hint geeft zodat ik wat kan bijleren dan ben ik hem dankbaar. Graag hoor ik de opinie van de lezer (als je nog niet in slaap gevallen bent).

Terug naar begin

Opmerkingen of vragen over dit verhaal? 
Stuur dan even een E-mail:  robvh@onsnet.nu